Nghệ thuật tự sự trong tiểu thuyết của Chu Lai
1. Lý do chọn đề tài
1.1. Là một trong những thể loại tiêu biểu, tiểu thuyết góp phần không nhỏ trong việc tạo nên diện mạo của một nền văn học. Trong suốt quá trình phát triển, thể loại này luôn khẳng định được vị thế khi đáp ứng được nhu cầu của đời sống xã hội. Sau năm 1975, văn học Việt Nam bước sang một giai đoạn mới, cùng với đó các nhà tiểu thuyết như: Ma Văn Kháng, Nguyễn KhắcTrường, Dương Hướng, Lê Lựu, Bảo Ninh, Chu Lai, vv… đã có bước ngoặt trong hệ hình tư duy, tìm kiếm cho mình lối viết “khác”, tạo nên nhiều khuôn diện đa dạng cho tiểu thuyết.
1.2. Từng là nhà văn trưởng thành trong quân ngũ, hơn ai hết Chu Lai hiểu rõ khúc bi tráng của những người lính, có lẽ đây cũng là lí do khiến ông gắn với mảng đề tài hậu chiến. Hồi ức về chiến tranh trong sáng tác của Chu Lai không đơn giản là một thời hào hùng, oanh liệt mà còn là những cuộc đấu tranh nội tâm, trăn trở, suy tư của con người trước quy luật của đời sống, định mệnh. Và đặc biệt trong khung ngữ cảnh này, Chu Lai đã xây dựng thành công hình tượng người lính dưới góc nhìn mới, trở thành một trong những vùng thẩm mĩ quan trọng trong đời sống văn học Việt Nam đương đại.
1.3. Nghiên cứu nghệ thuật tự sự trong tiểu thuyết “Ba lần và một lần” và “Chỉ còn một lần” của Chu lai còn giúp chúng tôi hướng tới nhận diện những thành công về kĩ thuật viết của nhà văn. Đó là những sáng tạo trong tư duy nghệ thuật được thể hiện ở điểm nhìn và thời gian trần thuật; là các tổ chức kết cấu tạo điểm nhấn cho mạch truyện kể và kết hợp với đó là tính đa dạng trong ngôn ngữ và giọng điệu. Tất cả được hình biến trên những biểu đồ giá trị thẩm mĩ khác nhau. Theo đó, việc đi sâu khám phá những phương diện nghệ thuật này, người nghiên cứu còn mong muốn hướng tới khẳng định tài năng và cá tính sáng tạo của người nghệ sĩ. Đây cũng chính là cơ sở nữa cho chúng tôi quyết định chọn “Nghệ thuật tự sự trong tiểu thuyết của Chu Lai” làm đề tài luận văn.
2. Lịch sử vấn đề nghiên cứu
3. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu
3.1. Đối tượng nghiên cứu
Luận văn tập trung nghiên cứu: Nghệ thuật tự sự trong tiểu thuyết Chu Lai (qua “Ba lần và một lần” và “ Chỉ còn một lần)”.
3.2. Phạm vi nghiên cứu
Đề tài tập trung khảo sát hai cuốn tiểu thuyết “Ba lần và một lần”, “Chỉ còn một lần”. Ngoài ra, luận văn còn tìm hiểu một số tiểu thuyết khác của Chu Lai và của các tác giả khác liên quan đến phạm vi nghiên cứu của đề tài.
4. Mục đích nghiên cứu
Luận văn nghiên cứu những phương thức sử dụng của Nghệ thuật tự sự trong tiểu thuyết Chu Lai (qua“Ba lần và một lần”, “Chỉ còn một lần”) để nhận thấy sự sáng tạo và tài năng của nhà văn trong sự nghiệp sáng tác nghệ thuật văn chương.
5. Phương pháp nghiên cứu
– Phương pháp tự sự học
– Phương pháp cấu trúc
– Phương pháp tiếp cận thi pháp học
– Phương pháp thống kê, so sánh
6. Cấu trúc luận văn
Ngoài phần Mở đầu, Kết luận và Tài liệu tham khảo, nội dung của luận văn được triển khai thành ba chương:
Chương 1. Điểm nhìn và thời gian trần thuật trong tiểu thuyết Ba lần và một lần và Chỉ còn một lần của Chu Lai
Chương 2. Kết cấu và tổ chức nhân vật trong tiểu thuyết Ba lần và một lần và Chỉ còn một lần của Chu Lai
Chương 3. Ngôn ngữ và giọng điệu trần thuật trong tiểu thuyết Ba lần và một lần và Chỉ còn một lần của Chu Lai
CHƯƠNG 1
ĐIỂM NHÌN VÀ THỜI GIAN TRẦN THUẬT
TRONG TIỂU THUYẾT BA LẦN VÀ MỘT LẦN
VÀ CHỈ CÒN MỘT LẦN CỦA CHU LAI
1.1. ĐIỂM NHÌN TRẦN THUẬT
Điểm nhìn trần thuật được hiểu là sự thay đổi vị trí, góc nhìn để nhìn và miêu tả sự vật sự việc. Cùng với các phương thức nghệ thuật tự sự khác, điểm nhìn trần thuật là nhân tố quan trọng góp phần thể hiện tư tưởng tình cảm của nhà văn trong tác phẩm. Trong hai tiểu thuyết Ba lần và một lần và Chỉ còn một lần, Chu Lai không lựa chọn một điểm nhìn trần thuật cố định mà phối kết hợp trong đó nhiều góc nhìn, diện nhìn, trường nhìn khác nhau, làm nên một bức tranh đa màu sắc về nội tâm nhân vật và hiện thực cuộc sống.
1.1.1. Điểm nhìn bên ngoài – khách quan hóa cho mạch trần thuật
Với điểm nhìn bên ngoài, ngôi trần thuật trong mạch truyện kể có vai trò phản ánh trực tiếp mọi diễn biến, tình tiết và hành động của nhân vật. Như vậy, điểm nhìn bên ngoài chính là hình thức trần thuật khách quan của các ngôi kể. Khảo sát tiểu thuyết Ba lần và một lần và Chỉ còn một lần cho thấy, cách xây dựng và xử lí điểm nhìn bên ngoài trong đã đạt được nấc thang giá trị thẩm mĩ nhất định. Nếu ở Ba lần và một lần người kể chuyện ở ngôi thứ nhất xưng “tôi” kết hợp với người kể chuyện ngôi thứ ba với điểm nhìn bên ngoài thì trong Chỉ còn một lần, điểm nhìn của người trần thuật được dẫn chiếu từ hình thức kể câu chuyện trên tinh thần “biết tuốt” nhưng được lọc dẫn gián tiếp trên ngôi thứ ba. Theo đó, với cách tạo dựng điểm nhìn bên ngoài đầy sáng tạo như vậy, Chu Lai đã tạo hiệu quả thẩm mĩ tích cực là tăng thêm tính thuyết phục cho các hình tượng nghệ thuật khi được phản ánh trong đời sống tác phẩm. Hơn nữa, lối kể chuyện khách quan thông qua điểm nhìn bên ngoài đã cho phép người trần thuật có thể khai thác tối đa những khía cạnh của hiện thực đời sống thẩm mĩ trong một cái nhìn xuyên suốt và bao quát mang tính hệ thống.
1.1.2. Điểm nhìn bên trong – xoáy sâu vào tinh thần hữu thể
Điểm nhìn bên trong là cách thức chủ trần thuật lấy nội giới của nhân vật làm điểm tựa để kể chuyện – chủ thể trần thuật quan sát, miêu tả các sự vật hiện tượng thông qua trạng thái, cảm xúc của nhân vật. Qua khảo sát, ta thấy tiểu thuyết Ba lần và một lần điểm nhìn bên trong được thông qua ngôi kể thứ nhất và thứ ba thì trong tiểu thuyết Chỉ còn một lần, điểm nhìn bên trong hoàn toàn được người trần thuậtkhơi dẫn ở ngôi kể thứ ba. Với điểm nhìn bên trong, Chu Lai đã thực sự tao dựng được những mạch trần thuật dẫn dụ bạn đọc không chỉ đi qua hay chứng kiến mà còn khám phá được những vỉa tầng giá trị thẩm mĩ lưu dấu trong nhiều vách ngăn trong tâm hồn hữu thể. Qua đó chứng tỏ, sự thành công trong kĩ thuật xử lí điểm nhìn đã tái hiện được đời sống tinh thần của nhân vật một cách sâu sắc, toàn vẹn. Đồng thời với kĩ thuật kể thông qua điển nhìn nội giới nhà văn không chỉ bước đến nhiều khúc ngoặt của đời sống mỗi bản thể nhân vật mà nhiều hơn, có thể tri âm với cõi người, cõi đời.
1.1.3. Điểm nhìn phức hợp – tiêu điểm hóa cho nhiều khung giá trị
Tự sự theo điểm nhìn phức hợp là hình thức tự sự có sự phối hợp giữa nhiều quan điểm trần thuật. Trong đó, sự chuyển đổi điểm nhìn từ người kể chuyện đến nhân vật luôn linh hoạt theo sự phát triển của các tình tiết, sự kiện, tình huống truyện kể.
Chu lai đã tạo dựng cho cách thức xây dựng điểm nhìn trần thuật cho hai tiểu thuyết Ba lần và một lần và Chỉ còn một lần khá mới lạ. Ở đó, nhà văn đã sử dụng linh hoạt các điểm nhìn trần thuật trong chiếm lĩnh các không – thời gian hiện thực khác nhau. Tính chất biến hóa của điểm nhìn trong nhiều ngữ cảnh đã xác quyết cho mạch truyện kể dung chứa được nhiều nội dung phản ánh mang những giá trị, ý nghĩa trong thiết lập nên những khu vực tiếp xúc khác nhau trong tác phẩm. Theo đấy, việc phối hợp và di chuyển điểm nhìn bên ngoài và bên trong, nhà văn đã tạo điều kiện cho người đọc có dịp tiếp cận, khám phá sâu vào đời sống tâm giới nhân vật từ nhiều góc độ. Hơn nữa, cách di chuyển, đan xen điểm nhìn một cách hợp lí, sáng tạo đã đem đến cho tiểu thuyết một “cấu trúc đầy âm vang”, chồng xếp trong nó nhiều lớp văn bản, nhiều tiếng nói khác nhau.
1.2. THỜI GIAN TRẦN THUẬT
Trong tiểu thuyết, phạm trù thời gian luôn giữ một vị trí trọng yếu trong đời sống của tác phẩm. Bởi vậy, quá trình tiếp nhận văn bản nghệ thuật phải nhận diện được hình thái thời gian trong khung truyện kể. Tiểu thuyết Ba lần và một lần và Chỉ còn môt lần được xây dựng trên trục thời gian khá linh hoạt, song hành, tồn tại gồm nhiều lớp thời gian trần thuật khác nhau: thời gian niên biểu, tần suất thời gian, sai lệch thời.
1.2.1 Thời gian niên biểu – Song hành hai lớp thời gian bên ngoài và bên trong
a.Thời gian niên biểu bên ngoài
Về thời gian niên biểu bên ngoài được hiểu “đó là từ những phát ngôn trong các trường đoạn “quy chiếu với các biến cố lịch sử” có thật để tìm ra ngày tháng” (Genette). Niên biểu bên ngoài mang tính chất lịch sử rõ rệt (còn gọi là thời gian lịch sử) là ở những chỉ dẫn năm tháng cụ thể. Theo đấy, nếu trong Ba lần và một lần thời gian niên biểu bên ngoài như đường viền gắn với chân dung số phận con người thì ở Chỉ còn một lần, hình thức thời gian này vẫn được nhà văn sử dụng như những điểm mốc diễn giải cho nhiều bối cảnh của truyện kể. Và từ lớp thời gian niên biểu bên ngoài có sự đảo tuyến, nhà văn đưa bạn đọc đi sâu vào bản chất đối tượng chứ không đơn thuần sao chụp chân dung bề ngoài. Cũng từ thời gian này, Chu Lai đã tạo cho người đọc những phút giây rơi vào trạng thái “mơ hồ” khi mải miết bám theo tình huống, sự kiện, nhân vật trong nhiều phân khác nhau – sự kiện, hành động nhân vật không tuân theo dòng chảy tuyến tính. Điều này càng chứng tỏ trong cấu trúc thời gian niên biểu bên ngoài, nhà tiểu thuyết đã có bước đi bứt phá trong cách xử lí, thời gian không đơn thuần là những ngữ cảnh thời gian mà dung chứa trong nó còn nhiều “góc nhìn khác”.
b.Thời gian niên biểu bên trong
Thời gian niên biểu bên trong “liên quan đến tuổi tác nhân vật hoặc những thời điểm chủ chốt từ cái nhìn chủ quan của người kể chuyện”. Theo đó, những cung bậc cảm xúc không thể tư nhiên toát ra, nó gắn với sự kiện, hành động và chịu sự chi phối của tinh thần của đối tượng. Như vậy, thời gian niên biểu bên trong, ở một khung ngưỡng nào đó, được hình thành và khởi đi từ chính trong tâm hồn con người, lưu trú trong kí ức và đi qua những hồi tưởng, thậm chí nó xuất hiện cả trong đời sống tâm linh vốn phức tạp như chính dòng chảy của cuộc đời.
Trong ở Ba lần và một lần, ta thấy cuộc đời của Sáu Nguyện được diễn ra qua hàng loạt biến biến cố, thông qua các lớp thời gian niên biểu bên trong chúng ta nghe những âm thanh phát ra từ cõi thẳm sâu trong tinh thần số phận, cuộc đời bi kịch của nhân vật. So với Ba lần và một lần ở trong tiểu thuyết Chỉ còn một lần thời gian niên biểu bên trong được Chu Lai khắc tạc trong nó nhiều hơn điểm nhìn “mở”, chất chứa nhiều mặt mặt cắt giá trị cuộc sống. Nó không chỉ tồn tại như một công cụ của hình thức mà nó còn trở thành phương tiện hữu hiệu nhất kết nối cho nhiều mạch trần thuật trên trục dẫn cho bản đồ tư duy sáng tạo của của người nghệ sĩ.
1.2.2. Tần suất thời gian – sự trùng lặp của cùng một biến cố
Theo lí thuyết tự sự của Genette, xảy lặp hoặc lặp lại là cấp độ đầu tiên của tần suất: “Ta sẽ định danh chúng ở đây “những biến cố tương đồng hoặc sự hồi quy của cùng một biến cố” một chuỗi những biến cố giống nhau và được xem xét trong sự duy nhất giống nhau đó của chúng”.
Trong tiểu thuyết Ba lần và một lần, Chu Lại chú ý xây dựng trong mạch trần thuật những giao nối về tần xuất thời gian – sự “lặp” trên cùng một biến cố. Đó chính là giấc mơ xuất hiện ở các lần khác nhau trong mạch truyện kể – tạo ra một thế giới biểu tượng về giấc mơ. Nếu như biểu tượng giấc mơ trong Ba lần và một lần được định tính cho nhân vật Sáu Nguyện thì đến Chỉ còn một lần, giấc mơ được đi sâu và con người Năm Thành và dù có là nỗi ám ảnh thì ẩn sâu trong con người này cái xấu, cái thấp hèn, cái vị kỷ vẫn chiếm lĩnh trong con người cá nhân này. Bên cạnh biểu tượng giấc mơ được lặp lại thì motif “nhớ” cũng được lặp lại nhiều lần trong Chỉ còn một lần, nỗi nhớ làm cho nhân vật trở nên đa dạng hơn trong mạch cảm xúc. Có thể nói, sự lặp lại của biểu tượng giấc mơ và nỗi nhớ làm cho mạch truyện phân rã rõ rệt, thời gian bị chia cắt, mạch trần thuật không còn thể hiện trên trục dẫn thời gian mà nó bắt đầu có sự kết nối vào chính mạch ngầm của câu chuyện, tạo cho mạch truyện nhiều khoảng trống, mở lối cho bạn đọc đi từ thế giới ảo ảnh đến hiện tại.
1.2.3. Sai lệch trật tự thời gian – thời gian phi tuyến tính
a. Tự sự theo kiểu đảo thuật
Tự sự theo kiểu đảo thuật là hình thức tự sự được nhà văn dựng lại theo những sự kiện đi ngược với hiện tại. Không bắt đầu câu chuyện kể ngay thực tại mà là sự xáo trộn thời gian quá khứ và thực tại, hoặc là sự đảo ngược sự kiện thời gian sau lại được đặt đầu tiên sự kiện trước.
Trong Ba lần và một lần đã được nhà văn dùng phương pháp kể ngược câu chuyện theo trục dẫn của dòng thời gian phi tuyến tính đi từ hiện tại – quá khứ – hiện tại bắt đầu từ lời kể của Út Thêm. Vẫn là cách thức tự sự đảo thuật nhưng ở Chỉ còn một lần không phải là sự phá vỡ, đan xen giữ hiện tại và quá khứ, tương lai mà đó là sự sắp xếp phi trật tự mốc thời điểm diễn ra câu chuyện. Đáng lẽ theo quy luật truyện kể, những chương đầu phải lý giải vì sao dẫn đến việc Sáu nguyện phải ngồi tù thì thay vào đó mạch trần thuật khởi đi từ tình huống truyện – gắn với thời điểm Sáu Nguyện đi tù rồi sau đó hàng loạt sự kiện cứ diễn ra. Dù ở Ba lần và một lần hay Chỉ còn một lần đảo thuật ở bất cứ hình thức nào thì nó vẫn thể hiện sự linh hoạt, sáng tạo trong cách xử lý và tạo điểm nhấn cho câu chuyện và đưa nhân vật vào nhiều hướng giải quyết của “cái khác”.
b. Tự sự theo lối dự thuật
Hình thức tự sự dự thuật là lối trần thuật sự việc diễn ra theo dự cảm, đoán trước, là những ý niệm, suy nghĩ, tưởng tượng, xảy ra sau thời điểm hiện tại. Đâu phải bất cứ câu chuyện nào được kể cũng chỉ đi từ quá khứ đến hiện tại, bởi lẽ đã là truyện kể thì thông thường trần thuật hướng đến lí giải, cắt nghĩa những gì đã diễn ra hay đang diễn ra.
Trong Ba lần và một lần thời gian dự thuật được nhà văn tạo dựng qua những mối liến kết khởi điểm đi từ hiện tại. Bắt đầu là dự cảm của Út Thêm, sau đó là Sáu Nguyện…điều dự thuật trong tiểu thuyết Ba lần và một lần không chỉ dừng lại ở mức độ thông báo mà theo diễn biến của dòng thời gian này, người đọc có thể mường tượng thấy tháng ngày ở phía trước không hề suôn sẻ với cuộc đời nhân vật. Đến với Chỉ còn một lần, người đọc lại thấy yếu tố chủ yếu làm nên tính dự thuật trong tiểu thuyết này được thể hiện thông qua hình thức các yếu tố tâm linh.
Việc xây dựng nên lớp thời gian theo lối dự thuật, nhà tiểu thuyết không chỉ đem lại cho truyện kể những tình huống kịch tính mà còn tạo ra những ngã rẽ, đan chồng trong nhiều quan hệ phức tạp. Như thế, đặt nhân vật trong mối quan hệ tương tác của dòng thời gian dự thuật, Chu Lai đã đưa nhân vật sống trong cả hai thế giới thực và phi thực, nhưng cái phi lí đang diễn ra trên cơ sở của dòng chảy hiện thực, tất yếu đem đến cho bạn đọc nhiều suy ngẫm hơn về số phận con người.
Tiểu kết chương 1
Trong quá trình đi sâu khảo sát, phân tích các khía cạnh của dòng thời gian trần thuật. Cho ta thấy, điểm nhìn trần thuật không chỉ là điểm tựa, là vị trí cho ngôi kể mà nó còn là hình thức chứa nội dung và chiều sâu tư tưởng nghệ thuật. Cùng với điểm nhìn là sự kết hợp linh hoạt thời gian trần thuật phong phú song hành của các lớp thời gian bên trong và bên ngoài, thời gian phi tuyến tính mang những yếu tố mang đậm chất tâm linh và hòa cùng với đó là tần suất lặp xảy/xảy lặp lại của thời gian đã mở ra nhiều khung giá trị thẩm mĩ. Thành công này, cho ta thấy Chu lai đã không ngừng mở đường cho nhưng sáng tác của mình đi vào tận
CHƯƠNG 2
KẾT CẤU VÀ TỔ CHỨC NHÂN VẬT
TRONG TIỂU THUYẾT BA LẦN VÀ MỘT LẦN
VÀ CHỈ CÒN MỘT LẦN CỦA CHU LAI
2.1. KẾT CẤU
Kết cấu là một trong những hạt nhân trung tâm của văn bản nghệ thuật. Vì thế, kết cấu giữ vai trò quan trọng sáng tạo nên bộ khung cho tác phẩm. Như vậy, việc tìm hiểu cấu trúc của tác phẩm nghệ thuật không thể bỏ qua việc nhận diện kết cấu trong mối quan hệ chỉnh thể của nó. Với cách thức tổ chức kết cấu “lắp ghép”, đồng hiện và kết cấu chùm truyện, Chu Lai đã thể hiện vị thế, chức năng của kết cấu trong hai tiểu thuyết Ba lần và một lần, Chỉ còn một lần, qua đó không chỉ bộc lộ được tư tưởng nghệ thuật sâu sắc mà còn tạo ra nhiều tầm đón cho tác phẩm.
2.1.1. Kết cấu lắp ghép, tạo điểm nhấn cho tính triết luận
Hình thức tổ chức cấu trúc tác phẩm theo kiểu “lắp ghép” tựa trên dòng chảy của mạch trần thuật là một kiểu kết cấu ảnh hưởng từ kĩ thuật cắt dán của điện ảnh. Dạng thức kết cấu này thường được vận dụng trong các sáng tác văn học hiện đại, mở ra cho văn bản khả năng dung chứa nhiều phân khúc phức tạp. Như vây, từ nhiều từ nhiều mảnh ghép khác nhau trong Ba lần và một lần, Chỉ còn một lần Chu Lai đã thành công trong lắp ghép những phức thể đời sống trong chỉnh thể nghệ thuật. Ở đó, người tiếp nhận không chỉ nghe, xem, chứng kiến về số phận đầy nghịch lí của nhiều con người, mà rộng hơn, còn cảm nhận được kiếp đa đoan của nhiều phận đời đang tồn tại trong những thường biến của đời sống. Nó hiện hữu vừa như ngẫu nhiên vừa như định mệnh vận vào số kiếp của con người.
2.1.2. Kết cấu đồng hiện, chồng xếp các lớp tình tiết, sự kiện
Kết cấu đồng hiện là dạng thức kết cấu thường được các nhà văn đương đại ưa dùng trong việc xây dựng bộ khung cho tác phẩm. Đặc điểm của loại kết cấu này, mạch trần thuật không kể theo trật tự thời gian tuyến tính. Thay vào đó, các tình tiết, sự kiện từ quá khứ, hiện tại và tương lai cùng hiện lên một lúc, phối kết cùng nhau. Như vậy, kết cấu đồng hiện: “Trong dòng tâm tư, quá khứ, hiện tại, tương lai xuất hiện cùng một lúc, không bị ngăn cách, liên tục như một dòng chảy”. Ba lần và một lần, Chỉ còn một lần chúng tôi nhận thấy, bên cạnh kết cấu “lắp ghép”, Chu Lai còn sử dụng kiểu kết cấu đồng hiện như một phương tiện đem lại hiệu quả mới lạ trong cách thể hiện chiều sâu thẩm mĩ cho tác phẩm.
Sử dụng loại kết cấu này, nhà văn có thể phối hợp với nhiều điểm nhìn trần thuật, phát huy tối đa cho điểm nhìn bên trong và gia tăng kịch tính cho tiểu thuyết. Đồng thời đưa người đọc đi trên đường biên giữa hiện tại, quá khứ và tương lai qua nhiều góc nhìn khác nhau của các nhân vật và người trần thuật. Từ đó đi sâu vào khám phá nhiều vấn đề phức tạp trong nội tâm nhân vật, khơi gợi những chi tiết dự báo, mở ratính đối thoại nơi người đọc, dồn nén sự kiện để tạo tính thẩm mĩ cho tác phẩm.
2.1.3. Kết cấu chùm truyện, tăng cấp ở các tình huống
Kết cấu chùm truyện là dạng thức kết cấu được xây dựng trên cơ sở có nhiều câu chuyện lồng ghép, đan xen tựa như kết cấu phân mảnh. Tuy nhiên, kết cấu theo kiểu chùm truyện, khoảng cách giữa những câu chuyện được đặt trong sự liên kết chặt chẽ với nhau, tạo nên tính hệ thống và tính chỉnh thể cho cốt truyện trung tâm. Sử dụng kiểu kết cấu này, nhà tiểu thuyết có thể đặt nhân vật soi chiếu ở nhiều điểm nhìn trần thuật, tăng nhịp gấp cho các tình huống truyện.
Kết cấu theo lối chùm truyện được hình thành trên nhiều cấp độ tăng dần, mở ra những cao trào, kích tính đã đem lại cho tiểu thuyết Ba lần và một lần, Chỉ còn một lần khả năng về chuyển tải nhiều thông điệp tư tưởng nghệ thuật của nhà văn. Theo đó, Chu Lai không dựa trên quan điểm cứng nhắc mang tính khách quan hóa để để phán xét, nhà tiểu thuyết đứng trên góc nhìn của những người trong cuộc để dấn thân tri nhận những giá trị, phẩm chất của con người. Do đó, trong rất nhiều trang viết được tổ chức theo lối kết cấu chùm truyện, hình ảnh những người lính trung kiên, một lòng với lí tưởng cao đẹp được hiện lên trong tâm thế, họ mãi sáng ngời phẩm chất của người anh hùng. Nhưng đẹp hơn, người lính thời hậu chiến luôn ý thức rằng, họ cần phải tỉnh táo, phải đấu tranh loại bỏ cái xấu, cái ác để giữ bình yên cho cuộc sống. Như vậy, việc sử dụng kết cấu chùm truyện linh hoạt đã góp phần mang lại cho thế giới nghệ thuật trong tiểu thuyết Chu Lai nhiều điểm nhìn mở về con người và cuộc đời nối dài trong những giá trị nhân sinh.
2.2. TỔ CHỨC NHÂN VẬT TRONG VÒNG XOÁY XUNG ĐỘT
2.1.1. Từ cái nhìn trực diện, chấn thương trong bản thể nhân vật
Chiến tranh và những hệ lụy của những cuộc chiến gây ra là rất lớn. Nó trở thành nỗi ám ảnh không chỉ cho một cá nhân, một dân tộc mà còn cho cả nhân loại. Bằng cảm xúc day trở của người trong cuộc, khi viết về đề tài chiến tranh, Chu Lai đã trực tiếp chia sẻ với người đọc tận cùng về cái dữ dội và khủng khiếp của chiến tranh. Ba lần và một lần, Chỉ còn một lần đều là những tác phẩm viết về cuộc đời, số phận những người lính sau chiến tranh.
Nếu như ở Ba lần và một lần Chu Lai dừng ở mức độ khơi gợi những nỗi đau, những mất mát, sự chấn thương thì đến Chỉ còn một lần tác giả đã xoáy sâu vào nội tâm của nhân vật, khắc họa hình hài cho những nỗi đau, những ám ảnh đến từ ngoại quan và nội giới. Xa hơn, nhiều trang viết của Chu Lai vấn đề chấn thương không chỉ thuộc về số phận cá nhân con người mà nó còn là nỗi đau của cả thế hệ người, của cả một dân tộc đã trải qua những tháng ngày khắc nghiệt của chiến tranh. Theo đó, cùng viết về mảng đề tài hậu chiến, cách xây dựng hình tượng trung tâm của Chu Lai khác với Bảo Ninh và Nguyễn Bình Phương. Trong khi Bảo Ninh và Nguyễn Bình Phương cùng đi vào lí giải những ngõ ngách thương chấn của con người bước ra sau cuộc chiến, cùng khám những nỗi đau từ trong mỗi hữu thể người. Ngược lại, Chu Lai viết về nỗi đau, những chấn thương trong va đập khủng khiếp của nó như những bi kịch tinh thần. Điểm khác biệt nữa, Chu Lai rất chú ý trong cách xử lí hình tượng chấn thương trên cái phông nền của những lí tưởng cao đẹp. Thế nên, hình bóng của những con người như Út Thêm, Sáu Nguyện luôn gắn trọn cuộc đời vì tổ quốc, nhân dân mình. Bởi thế, họ không thể bị những vòng sóng đau thương cuốn đi. Nhân cách trong họ sẽ còn mãi tỏa sáng cùng bạn đọc.
2.2.2. … đến cái nhìn lưỡng diện, xung đột trong cõi cô đơn
Trong Chỉ còn một lần mặc dù hệ thống nhân vật không thay đổi nhiều so với Ba lần và một lần nhưng nhà văn Chu Lai đã biết cách không để cho những nhân vật của mình lặp đi lặp lại trong những chiều cứng nhắc. Nhà tiểu thuyết đã thổi vào mỗi hình tượng nhân vật càng xuất hiện về sau mang nhiều sắc màu riêng biệt, đối lập ngay trong chính chân dung, tinh thần của nó. Sự phát triển chiều sâu của tính cách nhân vật luôn đặt trong những ngữ cảnh kịch tính, trong mối quan hệ liên nhân, nối thông với nhiều khúc ngoặt khác nhau trong cuộc đời mỗi con người.
Nếu sự cô đơn trong Ba lần và một lần được dẫn chỉ trong trạng thái trải dài gắn với cuộc đời các nhân vật như: Sáu Nguyện, Út Thêm, Ba Đẩu thì bóng hình cô đơn đó hiện lên trong Chỉ còn một lần rất cụ thể, mang tâm thức dằn vặt, nhức nhối đến chai li, vô cảm trong vật Năm Thành, Tư Chao. Với cách sử lí nhân vật có những bước tiến nhất định trong lí giải trong chiêu sâu tinh thần, tiểu thuyết Chu Lai đã chứng tỏ được một lối tư duy nghệ thuật ngày càng chạm đến nhiều trái tim người tiếp nhận hơn.
2.2.3. …một cái nhìn phản tình tìm kiếm giá trị trong tinh thần nhân thể
Nếu ở Ba lần và một lần là một cái kết bỏ lửng trong khung giá trị chưa hoàn kết, tạo điểm nhấn cho Chu Lai viết tiếp Chỉ còn một lần. Và ở tiểu thuyết này, tác giả đã khai mở nhiều điều ẩn khuất màtrước đó nhà văn chưa nói lên hết, chưa muốn nói hết. Như vậy, những gì còn khuyết thiếu, mờ nhòe ở các nhân vật trong Ba lần và một lần đã được nhà tiểu thuyết khơi dậy trong Chỉ còn một lần, không ngoài mục đích thông diễn cho những bản mệnh người được thấu suốt trên từng nấc thang giá trị. Từ niềm vui đến nỗi buồn; từ sự đau thương đến mất mát và cả những đố kị, tham lam, chuộc lợi. Chu Lai cho nhân vật diện kiến, đối diện với chính con người mình, chính cái cuộc đời đa đoan của nó.
Việc đặt nhân vật trong nhiều khối mâu thuẫn khác nhau cũng là cách nhà tiểu thuyết khoác cho hình nhân ấy những lớp vỏ bọc trái chiều. Chính vì lẽ đó, nhà văn đã để cho Năm Thành sở hữu hơn một khuôn diện, cho Tư Chao day dứt trong nhiều khúc đứt nối ám ảnh, để rồi trong bản thể mỗi con người này không một phút giây nào chạm được đến sợi dây yêu thương mà mãi mãi chỉ là những cơn khát trong vô vọng.
Tiểu kết chương 2
Tìm hiểu tiểu thuyết Chu Lai, người đọc bắt gặp các kiểu kết cấu và những cách thức tổ chức nhân vật khá độc đáo và riêng biệt. Về phương diện kết cấu, Chu Lai đã xây dựng các kiểu dạng kết cấu lắp ghép, kết cấu đồng hiện và kết cấu chùm truyện. Sự đa dạng hóa cho mỗi tiểu loại hình thức kết cấu trong mạch trần thuật đã đem lại cho tiểu thuyết khả năng dung chứa, thể hiện được nhiều nội dung phản ánh sâu sắc. Mở ra nhiều khoảng trống cho nhân vật biểu lộ được chiều sâu nội tâm, tạo được bề dày cho số phận. Như vậy, tiểu thuyết Chu Lai tuy viết trong bối cảnh thời hậu chiến nhưng những giá trị nghệ thuật mà nó đáp ứng cho đời sống văn học đương đai từ góc nhìn đời tư, thế sự là rất lớn. Đặc biệt, trong quá trình thể hiện tinh thần, số phận của nhân vật không bị thu hẹp trong đời sống văn bản. Nó được nối dài tới nhiều đường biên của cả cuộc sống trong và ngoài văn bản. Sự “lệch chuẩn” trong nhiều khung thẩm mĩ, cũng là cách nhà văn thể hiện tư duy của mình trong hành trình sáng tạo nghệ thuật, hướng tới nhiều thước đo thẩm mĩ “mở”, tạo nên nhiều khung giá trị cho tác phẩm.
CHƯƠNG 3
NGÔN NGỮ VÀ GIỌNG ĐIỆU TRẦN THUẬT
TRONG TIỂU THUYẾT BA LẦN VÀ MỘT LẦN VÀ CHỈ CÒN MỘT LẦN CỦA CHU LAI
3.1. NGÔN NGỮ TRẦN THUẬT
Nếu ngôn ngữ thực dụng mang tính năng giao tiếp, chia sẽ thông tin thì ngôn ngữ văn học có chức năng thẩm mỹ trong sáng tạo nên những văn bản nghệ thuật. Bởi thế ngôn ngữ chính là “công cụ là chất liệu cơ bản của văn học, vì vậy văn học được gọi là loại hình nghệ thuật ngôn từ…Trong tác phẩm văn học, ngôn ngữ văn học là một trong những yếu tố quan trọng thể hiện cá tính sáng tạo, phong cách, tài năng của nhà văn”. Khảo sát tiểu thuyết của Chu Lai từ góc nhìn ngôn ngữ trần thuật, chúng tôi nhận thấy nhà văn luôn chú ý cách xây dựng các lớp ngôn ngữ nghệ thuật sao cho vừa phù hợp với mạch trần thuật vừa mang nhiều sắc thái ngữ nghĩa đáp ứng được nhiều tính năng thẩm mĩ khác nhau cho chiều sâu văn bản.
3.1.1.Đối thoại trực tiếp – đậm tính tranh biện
Theo Từ điển thuât ngữ văn học, “Lời đối thoại (đối đáp) là lời trong cuộc giao tiếp song phương mà lời này xuất hiện như là một phản ứng đáp lại lời nói trước. Lời đối thoại bộc lộ thuận lợi nhất khi hai bên đôi thoại có sự tiếp xúc phi quan phương và không công khai, không bị câu thúc, trong không khí bình đẳng về mặt đạo đức của người đối thoại”. Như vậy, đối thoại được nhận diện là hình thái cấu trúc chủ yếu của các phạm trù lời nói trong tác phẩm tự sự.
Trong tác phẩm Ba lần và một lần, Chỉ còn một lần cùng với những phương diện nghệ thuật khác, ngôn ngữ đối thoại trực tiếp được nhà văn rất chú ý gia cố sắc màu trần thuật mang đậm tính tranh biện, qua cách xây dựng những cuộc đối thoại đầy cao trao, Chu Lai đã thành công tạo khung nền cho những mâu thuẫn mang tính bản chất trong việc dung chứa những nội dung phản ánh đa ngã tiềm tại trong tinh thần nhân vật. Điều này thể hiện rõ khuynh hướng của nhà tiểu thuyết trong việc tạo dựng tính cách và ý thức dân chủ trong đối thoại của mỗi nhân vật. Hơn nữa, các đối thoại giữa các nhân vật còn bộc lộ những tư tưởng đối lập, những quan niệm sống và ứng xử khác nhau giúp người đọc không chỉ nhận diện được tính cách của từng nhân vật, mà thông qua âm hưởng của những lời thoại cao trào, kịch tính đó phần nào dự đoán nhiều hơn về tương lai, số phận của con người trong vòng xoáy định mệnh.
3.1.2. Đối thoại gián tiếp, sự tràn lấn bàng thoại
Theo lí thuyết kịch, “Bàng thoại là lời nhân vật nói riêng với khán giả. Lời giáo đầu trong tuồng, chèo của Việt Nam chính là lời bàng thoại. (…) Đang đối thoại với nhau, bỗng một nhân vật tiến lên phía trước, hướng về khán giả nói vài câu để giải thích một cảnh ngộ, một tâm trạng hay một điều bí mật nào đó”. Như vậy, lời bàng thoại được khởi phát, nẩy sinh đan xen từ trong những loạt lời thoại dẫn trực tiếp – lời trao đổi qua lại giữa các đối tượng diễn ra trong trạng thái (vừa chủ động và thụ động) của quá trình giao tiếp. Và nối tiếp trong các tình huống đó, đối thoại gián tiếp được xuất hiện, phần lớn dưới hình thức là những lời đối thoại mang tính “mở” – tức đẩy mạch truyện kể đến kênh dự báo với độc giả sẽ còn những diễn biến tiếp theo dựa trên biểu hiện của đối tượng (những hành động, sự kiện, tình huống). Từ cách hiểu này, quá trình khảo sát hai tiểu thuyết Ba lần và một lần, Chỉ còn một lần cho thấy, Chu Lai khá dụng công trong kĩ thuật xử lí ngôn ngữ đối thoại gián tiếp – khi cho nó “trá hình” dưới vỏ bọc của những lời bàng thoại. Cách sử dụng này không chỉ giúp người kể chủ động trong dẫn dắt truyện kể mà còn gia tăng tính kịch cho tình huống truyện.
Với sự xuất hiện của những lời đối thoại gián tiếp tràn lấn bàng thoại đã thực sự góp phần không nhỏ khi cùng với các hình thức trần thuật khác trong khơi mở tới nhiều mặt khuất lấp trong đời sống tinh thần văn bản. Từ đó, người đọc vừa thấy thích thú, được tham gia vào mạch trần thuật, lại vừa được thông diễn nhiều hơn về cuộc đời, số phận con người.
3.1.3.Độc thoại tự vấn, va siết trong mạch đối âm
Để tạo nên những điểm nhấn thẩm mĩ mang nhiều kịch tính cho các tình huống được diễn ra trong mạch trần thuật, ngôn ngữ độc thoại đã trở thành một phương tiện đầy quyền năng, góp phần không nhỏtạo ra những khung ngữ cảnh giúp nhân vật thỏa sức thể hiện mọi cung bậc, trạng thái cảm xúc và thái độ của mình. Ở hai tiểu thuyết Ba lần và một lần, Chỉ còn một lần các chiều kích ngôn ngữ độc thoại được thiết lập trong nhiều sự va chạm, tạo cho nhịp trần thuật diễn ra trực diện, va siết trong nhau, sinh thành nhiều khoảng trống, đưa người tiếp nhận đến với nhiều ngã rẽ của dòng ý thức nhân vật.
Với với cách tạo dựng lên những lớp ngôn ngữ trần thuật đa dạng, được đan xen trong các dạng thức đối thoại trực tiếp, gián tiếp và độc thoại nội tâm đã tạo nên những đường dẫn quan trọng cho việc khắc tạc lên chân dung nhân vật vừa hiện lên sinh động vừa phản ánh được chiều đời sống tinh thần. Mỗi lớp ngôn ngữ được nhà tiểu thuyết tổ chức như những lớp sóng ngôn từ đã đem lại nhiều tình huống kịch tính và mở ra nhiều kênh đối thoại không chỉ trong mạch truyện kể mà cả với người tiếp nhận.
3.2. GIỌNG ĐIỆU TRẦN THUẬT
Trong quá trình sáng tạo nghệ thuật, mỗi nhà văn đều tạo dựng cho mình một chất giọng đặc trưng, từ đó hình thành nên một phong cách riêng, mang đậm dấu ấn cá tính sáng tạo của người nghệ sĩ. Theo Từ điển thuật ngữ văn học, “giọng điệu là thái độ, tình cảm, lập trường, đạo đức của nhà văn với hiện tượng được miêu tả thể hiện trong lời văn quy định cách xưng hô, gọi tên, dùng từ, sắc điệu tình cảm, cách cảm thụ xa gần, thành kính hay suồng sã, ngợi ca hay châm biếm….” [14, tr.134]. Như vậy, giọng điệu là một trong những phương tiện nghệ thuật quan trọng cùng với các yếu tố khác tham gia tổ chức cấu thành nên tác phẩm. Trong quá trình khảo sát tiểu thuyết Ba lần và một lần, Chỉ còn một lần của Chu Lai, chúng tôi nhận thấy các sáng tác này khá đa dạng về chất giọng, mỗi gam giọng là một cái tôi riêng, bình đẳng trong quá trình giao tiếp, tạo nên nhiều nấc thang giá trị cho bản mệnh tác phẩm.
3.2.1. Giọng dửng dưng, lạnh lùng, bộc trực
Nếu những tiểu thuyết của Chu Lai sáng tác ở giai đoạn đầu mang giai điệu sử thi, hào sảng gắn với tâm thế của một cái tôi cộng đồng thì đến giai đoạn sau, khi trong ý thức chủ thể sáng tạo đã có những bứt phá, biết vượt lên, dám đón nhận những vòng xoáy của cuộc đời, cũng là thời điểm chất giọng trong sáng tác của nhà văn đã có những thay đổi đáng kể. Trong Ba lần và một lần, Chỉ còn một lần, giọng điệu được thể hiện với nhiều khúc điệu khác nhau. Khi thì nhà văn thể hiện giọng của mình bằng lối viết sắc cạnh đến lạnh lùng, dửng dưng, thậm chí đôi khi xen lẫn trong đó cái bộc trực. Và bằng những mạch dẫn trần thuật như vậy, Chu Lai đã khiến người đọc như đang được trực tiếp đối diện với con người, cuộc đời thật nhất với tất cả những gì đang vần xoay trong tinh thần của mỗi hữu thể.
Điều này khiến bạn đọc không còn cảm giác cứng nhắc, khô khan, nhàm chán. Bởi lẽ, đời sống trong văn bản văn học, lúc này, đã trở về với không khí đời thường, trưng cất lên nhiều nguồn mạch giá trị đang lặng xuôi trong dòng chảy cuộc đời. Cuộc sống của ngày hôm qua, cuộc sống của ngày hôm nay, không quá ồn ào và náo nhiệt, nhưng người đọc vẫn thấy rất rõ mọi bóng hình “rất nóng” của nó đang chảy tràn trên từng trang viết đầy cá tính của nhà văn Chu Lai.
3.2.2. Giọng trăn trở, hoài nghi, chiêm nghiệm
Trong tiểu thuyết hai tiểu thuyết Ba lần và một lần, Chỉ còn lại một lần, ngoài nhân vật Lan Thanh, Cầu, Trần Thanh hay Hoàng thì hầu như các nhân vật còn lại đều không còn trẻ nữa. Bởi lẽ, họ đã đi qua hai thế hệ, dự phần trong nhiều trái đắng của cuộc đời. Thế nên, trong mỗi góc phần của những con người này, đọng lại trong họ là biết bao nỗi niềm mong muốn sẻ chia. Và như thế, giọng điệu trăn trở, hoài nghi và chiêm nghiệm cùng với các sắc điệu khác đã trở thành chất giọng khá đặc trưng trong tiểu thuyết của chu Lai nói chung và trong hai cuốn tiểu thuyết Ba lần và một lần, Chỉ còn một lần nói riêng. Ở đó, nhà văn đã khỏa lấp lên hình bóng các nhân vật mang nhiều âm điệu ưu tư trong sâu thẳm cõi lòng khi lặng lẽ thấu xét những giá trị sống ở hiện tại, ở quá khứ và ở cả tương lai, để rồi lắng kết trong dòng suy tư đó là những ẩn ức, hoài nghi, bức thiết không nguôi về hiện thực đời sống vốn còn nhiều cách bức, đa đoan
3.2.3. Giọng giễu nhại, hài hước
Cùng với việc xác lập nên khuôn diện cảm xúc cụ thể bằng các hình thức giọng điệu khá phong phú và đa dạng trong khám phá các mảng màu hiện thực đời sống, Chu Lai còn khéo léo trong xử lí kĩ thuật phối cảm xúc vào mạch trần thuật qua hình thái chất giọng giễu nhại, hài hước. Từ đó có thể thấy rằng tiểu thuyết Ba lần và một lần, Chỉ còn lại một lần chủ yếu giọng điệu giễu nhại, hài hước bởi lẽ đó là chất giọng đặc trưng của người lính, vượt lên trên số phận, bi kịch của mình vẫn sống với một tinh thần lạc quan. Nhà văn đã chạm đến những trường nghĩa khác nhau khi xây dựng chất giọng này, làm cho mạch truyện không hề bị nhàm chán, tạo nên không khí an nhiên không bi lụy trước cuộc sống hiện thực. Đồng thời nó thể hiện được tính cách “rất lính” của nhà văn Chu Lai
Tiểu kết chương 3
Ngôn ngữ và giọng điệu trần thuật trong tiểu thuyết Ba lần và một lần, Chỉ còn lại một lần được chủ thể sáng tạo cấp cho nó khả năng biểu đạt trong nhiều khung giá trị thẩm mĩ. Ở đó, ngôn ngữ được tổ chức qua các cách thức đối thoại và độc thoại mang hình thức “lạ hóa”, chứa đựng nhiều tầng bậc ý nghĩa. Giọng điệu vừa phối trong đa âm sắc vừa thông diễn cho nhiều cung bậc ngữ nghĩa đã thâu nén được vào nó nhiều dữ liệu thẩm mĩ khi cắt nghĩa, lí giải cho các giá trị cuộc sống, con người, cuộc đời. Đồng thời, nó mở ra cho người đọc nhiều kênh dẫn đi vào khám phá, tiếp nhận văn bản. Tóm lại, với lối xử lí linh hoạt trong một kênh dẫn tư duy sáng tạo, ngôn ngữ và giọng điệu ở đây đã trở thành một hình thức nghệ thuật đặc sắc, góp phần cho việc hình thành nên tư tưởng nghệ thuật độc đáo của tác phẩm.
KẾT LUẬN
1. Trong hành trình sáng tác của mình, Chu Lai đã không ngừng tìm tòi, đổi mới về tư duy sáng tạo nghệ thuật. Với cách chiếm lĩnh hiện thực sắc sảo, nhà văn đã tạo dựng được vị thế nhất định trong đời sống văn chương đương đại. Hai tiểu thuyết Ba lần và một lần, Chỉ còn một lần được xem như những tác phẩm tiêu biểu, in đậm cá tính sáng tạo của người nghệ sĩ. Ở đó là những góc nhìn “nóng hổi” được nhà văn chuyển tải thành công trên những trang văn đầy kịch tính. Bởi vậy, khi đến với hai sáng tác này, người đọc dường như được trải nghiệm thú vị trong nhiều góc khuất của hiện thực đời sống.
2. Đọc tiểu thuyết Ba lần và một lần, Chỉ còn một lần, bạn đọc có thể thấy rõ quá trình đổi mới về nghệ thuật tự sự của Chu Lai là đáng ghi nhận. Theo đấy, chúng ta có thể thấy nhà văn đã có lối tiếp cận đời sống khá linh hoạt khi phát huy tối đa hiệu quả thẩm mĩ của điểm nhìn trần thuật – cách phối diễn điểm nhìn trong tạo sinh nhiều trường nghĩa cho văn bản. Bên cạnh đó, nhà văn còn chú ý gia cố các lớp thời gian trần thuật phong phú, biến ảo, mở ra nhiều khung giá trị thẩm mĩ cho bản mệnh tác phẩm.
3. Trong tiểu thuyết Ba lần và một lần, Chỉ còn một lần, với mô hình kết cấu lắp ghép, tạo điểm nhấn cho tính triết luận; kết cấu đồng hiện, chồng xếp các lớp tình tiết, sự kiện và kết cấu chùm truyện, tăng cấp ở các tình huống truyện kể vừa thể hiện được nhiều vách ngăn ý nghĩa, đem lại khoảng trống cho nhân vật biểu lộ được chiều sâu nội tâm; đồng thời tạo ra nhiều diễn giải cho số phận con người. Như vậy, tiểu thuyết Chu Lai tuy viết trong bối cảnh thời hậu chiến nhưng những giá trị nghệ thuật trong nó vẫn đáp ứng cho đời sống văn học đương đai từ góc nhìn đời tư, thế sự.
4. Với phương thức sử dụng ngôn ngữ và giọng điệu mang nhiều tính năng nghệ thuật, nhà văn đã cấp cho các phương thức này khả năng biểu đạt trên những biểu đồ giá trị thẩm mĩ khác nhau. Theo đó, ngôn ngữ được vận hành dưới hình thái các tổ chức diễn ngôn mang hình thức “lạ hóa”, chứa đựng nhiều tầng bậc ý nghĩa. Cùng với đó là cách thể hiện giọng điệu phối trong đa âm sắc vừa thiết lập được hình thái ngữ nghĩa đa trị vừa xâm lấn vào nhiều góc cạnh của hiện thực cuộc sống.
5. Với thành công trong tư duy sáng tạo nghệ thuật, Chu Lai không chỉ tạo dựng được những kênh giá trị cho sáng tác của mình mà còn góp phần làm phong phú thêm cho đời sống văn chương đương đại. Như vậy, quá trình khảo sát tiểu thuyết Chu Lai nói chung và hai tiểu thuyết Ba lần và một lần, Chỉ còn một lần nói riêng, chúng tôi nhận thấy bên cạnh nghệ thuật tự sự được khu biệt hóa trên nhiều thước đo giá trị, vẫn còn mở ra những hướng khám phá khác, nhất là việc đi vào nghiên cứu tác phẩm dưới góc nhìn kịch tính. Đây là hướng thể nghiệm cho một lối đọc “mở” trong các chiều tương tác về thể loại và tính đa chủ thể.
E:\DỮ LIỆU COP CỦA CHỊ YẾN\DAI HOC DA NANG\LUAN VAN KHOA HỌC XH&NV\TRAN THI PHUONG LINH\SAU BAO VE
