Tín hiệu thẩm mĩ trong ca dao tục ngữ Quảng Nam – Đà Nẵng

Tín hiệu thẩm mĩ trong ca dao tục ngữ Quảng Nam – Đà Nẵng

1. Lý do chọn đề tài

Nằm ở vị trí trung độ của cả nước, vùng đất Quảng Nam – Đà Nẵng là nơi diễn ra quá trình giao thoa, cộng hưởng và tiếp biến văn hóa trong nhiều thế kỷ. Văn học dân gian Quảng Nam – Đà Nẵng hình thành từ những ngày đầu tiên các bậc tiền nhân đặt chân lên vùng đất mới trong hành trình ra đi mở cõi về phương Nam. Do đó, văn học dân gian Quảng Nam – Đà Nẵng là sự kế thừa mạch nguồn văn hóa Việt, qua quá trình giao lưu với thế giới bên ngoài và tiếp biến với văn hóa Chăm, đã thâu nhận nhiều yếu tố mới tạo nên sự đa dạng về hình thức, phong phú về nội dung và hình thành những nét đặc trưng của văn học dân tộc trên đường Nam tiến.

Cũng như văn học dân gian nhiều vùng miền khác của cả nước, ca dao, tục ngữ Quảng Nam – Đà Nẵng, bằng tài hoa sáng tạo của các tác giả dân gian, đã sử dụng nhiều tín hiệu thẩm mĩ trong nghệ thuật biểu hiện, nhằm phản ánh một cách tinh tế những cung bậc tình cảm, chiều sâu tâm trạng và sự đa dạng, muôn màu của cuộc sống. Nói đến tín hiệu thẩm mĩ là nói đến vấn đề có liên quan đến nhiều chuyên ngành, vì vậy nó được xem xét ở nhiều góc độ khác nhau, nhưng trước hết và trực tiếp là ở góc độ ngôn ngữ học và mối tương quan giữa ngôn ngữ học và văn học.

Nghiên cứu tín hiệu thẩm mĩ trong ca dao, tục ngữ cho phép chúng ta không chỉ phát hiện ra những đặc điểm về hình thức và nội dung của tín hiệu thẩm mĩ, mà quan trọng hơn là qua đó có thể nhìn thấy cái nó phản ánh, biểu hiện – đó chính là bối cảnh xã hội, hiện thực đời sống, môi trường tự nhiên, phong tục tập quán, tâm lý nhân vật…

Đã có nhiều công trình sưu tầm, biên soạn, giới thiệu văn học dân gian Quảng Nam – Đà Nẵng. Trong đó, đáng chú ý là công trình nghiên cứu Văn nghệ dân gian Quảng Nam – Đà Nẵng (1983) và Văn học dân gian Quảng Nam (2001) của nhà nghiên cứu Nguyễn Văn Bổn. Tuy nhiên, đến nay vẫn chưa có công trình nào tập trung nghiên cứu về giá trị nghệ thuật của ca dao, tục ngữ Quảng Nam – Đà Nẵng, nhất là từ góc độ tín hiệu thẩm mĩ. Trong khi đây là một trong những phương thức giúp cho người đọc hiểu được cái hay, cái đẹp, cái tinh tế trong văn học nói chung và ca dao tục ngữ nói riêng. Từ đó, xác lập lòng yêu mến vốn văn hóa của cha ông, biết quý trọng, giữ gìn và phát huy những gì thế hệ trước đây đã trao truyền lại cho chúng ta – những chủ nhân hiện tại của đất nước.

Với lý do trên, chúng tôi chọn nghiên cứu đề tài: Tín hiệu thẩm mĩ trong ca dao, tục ngữ Quảng Nam – Đà Nẵng.

2. Mục đích, ý nghĩa đề tài

(1) Góp phần đưa ngôn ngữ học vào nghiên cứu văn học nói chung và ca dao, tục ngữ nói riêng.

(2) Góp phần nghiên cứu thi pháp ca dao, tục ngữ người Việt tại vùng đất Quảng Nam – Đà Nẵng.

(3) Chỉ ra cái hay, cái đẹp của ca dao, tục ngữ của vùng đất chưa mưa đà thấm. Từ đó, khẳng định những giá trị văn hóa đặc trưng, tôn vinh nét đẹp dân gian truyền thống của đất và người xứ Quảng.

3. Lịch sử nghiên cứu đề tài

3.1. Lịch sử nghiên cứu về tín hiệu thẩm mĩ

3.2. Lịch sử nghiên cứu về ca dao, tục ngữ Quảng Nam – Đà Nẵng

4. Đóng góp của đề tài

(1) Nêu đặc điểm nhận dạng tín hiệu thẩm mĩ trong ca dao, tục ngữ Quảng Nam – Đà Nẵng.

(2) Khảo sát và miêu tả chi tiết về tín hiệu thẩm mĩ trong ca dao, tục ngữ Quảng Nam – Đà Nẵng.

(3) Giải thích một số tín hiệu thẩm mĩ trong ca dao, tục ngữ Quảng Nam – Đà Nẵng dưới góc nhìn ngôn ngữ – văn hóa.

(4) Góp thêm một góc nhìn về đặc trưng ngôn ngữ, văn hóa Quảng Nam – Đà Nẵng.

5. Phương pháp nghiên cứu của đề tài

Chúng tôi sử dụng các phương pháp như: thống kê, phân loại, phân tích, tổng hợp… Đồng thời sử dụng các phương pháp liên ngành như: ký hiệu học, tâm lý học, logic học, toán học, thi pháp học, lý luận văn học…

6. Đối tượng, phạm vi nghiên cứu của đề tài

– Đối tượng nghiên cứu của đề tài là tín hiệu thẩm mĩ trong ca dao, tục ngữ Quảng Nam – Đà Nẵng, những đặc điểm về hình thức ngôn ngữ và giá trị thẩm mĩ của nó.

– Phạm vi tư liệu được khảo sát của đề tài:

(1) “Văn nghệ dân gian Quảng Nam – Đà Nẵng” tập 1, do nhà nghiên cứu Nguyễn Văn Bổn biên soạn, Sở Văn hóa – Thông tin Quảng Nam – Đà Nẵng ấn hành năm 1983.

(2) Phần tục ngữ trong cuốn “Văn học dân gian Quảng Nam”, Nguyễn Văn Bổn biên soạn, Sở Văn hóa – Thông tin Quảng Nam ấn hành năm 2001.

7. Cấu trúc của đề tài

Ngoài phần Mở đầu và Kết luận, luận văn gồm 3 chương:

Chương 1. Một số vấn đề lý luận liên quan đến đề tài

Chương 2. Các hình thức ngôn ngữ biểu đạt tín hiệu thẩm mĩ trong ca dao, tục ngữ Quảng Nam – Đà Nẵng

Chương 3. Giá trị biểu đạt của tín hiệu thẩm mĩ trong ca dao, tục ngữ Quảng Nam – Đà Nẵng

CHƯƠNG 1

MỘT SỐ VẤN ĐỀ LÝ LUẬN LIÊN QUAN ĐẾN ĐỀ TÀI

1.1. KHÁI NIỆM TÍN HIỆU, TÍN HIỆU NGÔN NGỮ TỰ NHIÊN VÀ TÍN HIỆU THẨM MĨ

1.1.1. Tín hiệu

Định nghĩa của P. Guiraud được Đỗ Hữu Châu đề cập trong cuốn giáo trình Cơ sở ngữ nghĩa học từ vựng: “Một tín hiệu…là một kích thích mà tác động của nó đã có thể gợi ra hình ảnh kí ức của một kích thích khác” [7, tr.51].

1.1.2. Tín hiệu ngôn ngữ tự nhiên

Theo Ferdinand de Saussure “Tín hiệu ngôn ngữ kết liền thành một không phải một sự vật với một tên gọi mà là một khái niệm với một hình ảnh và âm thanh” [36, tr. 84].

1.1.3. Tín hiệu thẩm mĩ

Trên cơ sở kế thừa nhiều công trình của các nhà nghiên cứu ngôn ngữ như F. D. Saussure với chủ nghĩa cấu trúc, P. Guiraud với sự sáng tạo lại ngôn ngữ tự nhiên trong tác phẩm văn học và Hjelmslev với nghĩa liên hội, Đỗ Hữu Châu đã đưa ra khái niệm tín hiệu thẩm mĩ: Tín hiệu thẩm mĩ hay tín hiệu ngôn ngữ văn chương được xây dựng trên cơ sở tín hiệu ngôn ngữ tự nhiên, hệ thống thứ nhất được dùng làm phương tiện biểu đạt cho hệ thống thứ hai theo cơ chế sau:

Có nhiều cách phân loại tín hiệu thẩm mĩ; trong luận văn, chúng tôi chọn cách phân loại như sau: tín hiệu thẩm mĩ đơn (các từ, các ngữ trong ngôn ngữ tự nhiên) và tín hiệu thẩm mĩ phức (kết quả của sự tổ hợp nhiều tín hiệu thẩm mĩ đơn).

Hai phương thức cơ bản để cấu tạo lại các tín hiệu thẩm mĩ là ẩn dụ và hoán dụ. Ngoài ra, cũng có trường hợp những yếu tố ngữ âm, cú pháp nào đó khi kết hợp với nhau sẽ tạo ra một lớp nghĩa liên tưởng mới thì cũng có thể xem chúng như là tín hiệu thẩm mĩ. Đây là căn cứ cơ bản để chúng tôi có thể phát hiện tín hiệu thẩm mĩ trong ca dao, tục ngữ Quảng Nam – Đà Nẵng.

1.2. ĐẶC ĐIỂM CỦA TÍN HIỆU THẨM MĨ TRONG TÁC PHẨM VĂN CHƯƠNG

Trong luận án Sự biểu bằng ngôn ngữ các tín hiệu thẩm mĩ – không gian trong ca dao, Trương Thị Nhàn cho rằng tín hiệu thẩm mĩ có 9 đặc trưng sau: Tính đẳng cấu; tính tác động; tính biểu hiện (tái hiện); tính biểu cảm (bộc lộ), tính biểu trưng; tính truyền thống và cách tân; tính trừu tượng và cụ thể; tính hệ thống; tính cấp độ.

Trong công trình cấp bộ Tiếp cận tác phẩm thơ ca dưới ánh sáng ngôn ngữ học hiện đại, Bùi Trọng Ngoãn cho rằng tín hiệu thẩm mĩ có 6 đặc điểm sau: Tính hai mặt của tín hiệu thẩm mĩ; tính có lí do, tính giải thích được của tín hiệu thẩm mĩ; tính đa trị của tín hiệu thẩm mĩ; tính hình tuyến của tín hiệu thẩm mĩ; tính hệ thống của tín hiệu thẩm mĩ; tính cấp độ của tín hiệu thẩm mĩ.

1.3. KHÁI LƯỢC VỀ CA DAO, TỤC NGỮ QUẢNG NAM – ĐÀ NẴNG

Là một bộ phận cấu thành của văn học dân gian, ca dao, tục ngữ Quảng Nam – Đà Nẵng chứa đựng trong bản thân những yếu tố truyền thống bền vững, đồng thời xác lập được những sắc thái riêng của một địa bàn cư dân giàu năng lực, có tính cách mạnh mẽ và có khát vọng vươn tới những chân trời tri thức mới. Ca dao, tục ngữ xứ Quảng là bức tranh sinh động phản ánh trung thực dòng chảy liên tục của ca dao, tục ngữ Việt Nam.

Từ các bài nghiên cứu của những người đi trước, chúng tôi xác định ca dao, tục ngữ Quảng Nam – Đà Nẵng có một số nội dung chính như sau:

– Tình yêu quê hương, đất nước, con người trong ca dao, tục ngữ xứ Quảng.

– Ý thức lao động, sản xuất của người xứ Quảng trong ca dao, tục ngữ Quảng Nam – Đà Nẵng.

– Tinh thần đấu tranh anh dũng, kiên cường của người xứ Quảng trong ca dao, tục ngữ Quảng Nam – Đà Nẵng.

1.4. TIỂU KẾT CHƯƠNG 1

Ở chương 1, chúng ta đã bước đầu làm quen với khái niệm tín hiệu, tín hiệu ngôn ngữ tự nhiên, tín hiệu thẩm mĩ và đặc điểm của tín hiệu thẩm mĩ trong tác phẩm văn chương. Tín hiệu thẩm mĩ trong ngôn ngữ văn học là tín hiệu bậc hai, là đơn vị thứ cấp đóng vai trò vô cùng quan trọng trong việc phân tích và cảm nhận các tầng ý nghĩa trong ca dao, tục ngữ Quảng Nam – Đà Nẵng.

CHƯƠNG 2

CÁC HÌNH THỨC NGÔN NGỮ

BIỂU ĐẠT TÍN HIỆU THẨM MĨ TRONG CA DAO, TỤC NGỮ QUẢNG NAM – ĐÀ NẴNG

2.1. HỆ THỐNG CÁC TÍN HIỆU THẨM MĨ ĐƠN VÀ PHỨC TRONG CA DAO, TỤC NGỮ QUẢNG NAM – ĐÀ NẴNG

2.1.1. Cơ sở thống kê, phân loại

Ở đây, chúng tôi dựa vào đặc điểm cấu tạo để phân chia thành tín hiệu thẩm mĩ đơn và tín hiệu thẩm mĩ phức. Chúng tôi quan niệm những tín hiệu thẩm mĩ đơn là những tín hiệu được xây dựng bằng các đơn vị từ vựng và cụm từ; các tín hiệu thẩm mĩ phức là các tín hiệu được xây dựng từ hình thức câu và văn bản.

2.1.2. Kết quả thống kê, phân loại

Với những cơ sở khảo sát như trên, chúng tôi đã tiến hành khảo sát 1919 đơn vị ca dao, tục ngữ, có 582 đơn vị là tín hiệu thẩm mĩ. Trong 582 đơn vị tín hiệu thẩm mĩ, chúng tôi nhận thấy các tín hiệu thẩm mĩ đơn có số lượng lớn với 435 đơn vị, chiếm 74,7 %; các tín hiệu thẩm mĩ phức có số lượng ít hơn với 147 đơn vị, chiếm 25,3 %. Mức chênh lệch giữa các tín hiệu thẩm mĩ đơn và các tín hiệu thẩm mĩ phức khá lớn vì tín hiệu thẩm mĩ đơn là những tín hiệu thẩm mĩ nguyên cấp được dùng làm phương tiện để cấu tạo các tín hiệu thẩm mĩ phức, tín hiệu thẩm mĩ thứ cấp.

Chúng tôi tiếp tục nhận thấy các tín hiệu thẩm mĩ là từ vựng chiếm vị trí cao nhất với 220/582 đơn vị, chiếm 37,8 % (Trong đó, các tín hiệu thẩm mĩ là từ đặc biệt nhiều nhất với 201 đơn vị, chiếm 34,5 %; còn lại là các tín hiệu thẩm mĩ là cụm từ cố định với số lượng ít nhất với 19 đơn vị, chiếm 3,3 %). Đứng thứ nhì, các tín hiệu thẩm mĩ là cụm từ tự do với 215/582 đơn vị, chiếm 36,9 % (Trong đó, có sự chênh lệch khá lớn giữa các tín hiệu thẩm mĩ là cụm từ chính phụ và cụm C – V, với 64 đơn vị tín hiệu thẩm mĩ là cụm C – V chiếm 11,0 % và 151 đơn vị tín hiệu thẩm mĩ là cụm từ chính phụ, chiếm 25,9 %). Cuối cùng, các tín hiệu thẩm mĩ là câu và văn bản có số lượng tương đương nhau với 71 (trong 582 đơn vị tín hiệu thẩm mĩ) và 76 (trong 582 đơn vị tín hiệu thẩm mĩ ), chiếm tỉ lệ lần lượt là

12,2% và 13,1%.

Bảng 2.1. Hệ thống tín hiệu thẩm mĩ theo cấp độ

2.2. HÌNH THỨC NGÔN NGỮ CỦA CÁC TÍN HIỆU THẨM MĨ TRONG CA DAO, TỤC NGỮ QUẢNG NAM – ĐÀ NẴNG

2.2.1. Miêu tả về các tín hiệu thẩm mĩ đơn

a. Các tín hiệu thẩm mĩ là đơn vị từ vựng

* Các tín hiệu thẩm mĩ biểu đạt bằng từ

+ Từ đơn

Từ đơn chiếm một số lượng cao, đứng thứ hai sau cụm từ chính phụ, với 103/582 đơn vị tín hiệu thẩm mĩ, chiếm tỉ lệ 17,7 %.

Chắp đầu cá, vá đầu tôm

Miếng ăn miếng để, miếng chôn trong nhà

Sản xuất nông nghiệp lệ thuộc vào môi trường tự nhiên, vào các hiện tượng thời tiết nên tính ổn định trong cuộc sống của người nông dân ngày trước chỉ có sự tương đối. Do đó, họ phải cần kiệm mới tổ chức được cuộc sống. “Chắp” và “vá” là hai động từ chỉ hoạt động. Và nó trở thành tín hiệu thẩm mĩ khi thể hiện một nhận định của người xưa: Biết linh hoạt, có sáng kiến, thì luôn luôn thu được kết quả tốt đẹp. “Đầu cá”, “đầu tôm” là cái nhỏ, không có giá trị, cá nhỏ thường bỏ đầu không ăn. “Đầu cá”, “đầu tôm” ở đây mang nghĩa mới là cái nhỏ nhoi không có giá trị hàng hóa, khi đó nó là một tín hiệu thẩm mĩ.

+ Từ phức

Các tín hiệu thẩm mĩ biểu đạt dưới hình thức từ phức có số lượng cao thứ ba, với 98/582 đơn vị tín hiệu thẩm mĩ, chiếm tỉ lệ 16,8%.

Vẩy mại trời mưa, sao thưa trời nắng

“Vẩy mại” là một tín hiệu thẩm mĩ; ở đây, tác giả dân gian không phải nói về vẩy của con cá mại. Nếu tác giả nói về vẩy của con cá mại mới chỉ dừng lại ở mức độ tín hiệu ngôn ngữ. Trong khi đó, “vẩy mại” biểu đạt thông tin, đó là mây, từng đám nhỏ xếp lớp đều đặn trên bầu trời, thì lúc này “vẩy mại” trở thành tín hiệu thẩm mĩ. Người dân dựa vào hình ảnh mây trên trời ấy, để biết được trời sẽ mưa hay nắng.

Tương tự như vậy, “sao thưa” không phải chỉ sao lưa thưa, phân bố ít trên bầu trời. Nói “sao thưa” nhưng tác giả dân gian muốn nói đến bầu trời đêm rất cao, rộng, quang đãng, không có mây thì hôm sau trời sẽ nắng. Do đó, “sao thưa” chính là không có mây, trở thành một tín hiệu thẩm mĩ.

* Các tín hiệu thẩm mĩ biểu đạt bằng cụm từ cố định

+ Các tín hiệu thẩm mĩ là thành ngữ

Các tín hiệu thẩm mĩ biểu đạt dưới hình thức thành ngữ có số lượng thấp, với 12/582 đơn vị tín hiệu thẩm mĩ, chiếm tỉ lệ 2,1 %.

Đòn xóc nhọn hai đầu

Đòn xóc là đòn giống như đòn gánh nhưng hai đầu nhọn, để xóc những bó lúa, bó củi. Ở đây, nghệ nhân dân gian không nhằm miêu tả hai đầu nhọn của đòn xóc, mà chỉ muốn gọi tên một loại người, những kẻ không trung thực.

+ Các tín hiệu thẩm mĩ là ngữ định danh

Các tín hiệu thẩm mĩ biểu đạt dưới hình thức ngữ định danh có số lượng ít nhất, với 7/582 đơn vị tín hiệu thẩm mĩ, chiếm tỉ lệ 1,2 %. Trong ca dao cũng có nhiều ngữ định danh được nói đến:

Tai nghe chúa ngự thuyền rồng

Thiếp thương phận thiếp má hồng nắng mưa

“Má hồng” là ngữ định danh quen thuộc trong kho tàng ca dao, tục ngữ người Việt nói chung và ca dao, tục ngữ Quảng Nam – Đà Nẵng nói riêng. “Má hồng” không đơn thuần là sự miêu tả đôi má ửng hồng thẹn thùng của những cô gái mới lớn mà “má hồng” hoán dụ chỉ người phụ nữ đẹp với thân phận vất vả, truân chuyên “nắng mưa”. Lúc này, “má hồng” là tín hiệu thẩm mĩ.

b. Các tín hiệu thẩm mĩ là cụm từ tự do

* Các tín hiệu thẩm mĩ biểu đạt bằng cụm C – V

Các tín hiệu thẩm mĩ biểu đạt bằng cụm C – V chiếm một số lượng thấp, với 64/582 đơn vị tín hiệu thẩm mĩ, chiếm tỉ lệ 11,0 %, có sự chênh lệch nhiều so với các tín hiệu thẩm mĩ biểu đạt bằng cụm từ chính phụ.

Mây kéo xuống biển thì nắng chang chang

Mây kéo lên ngàn thì mưa như trút

Ở đây, người lao động không chỉ miêu tả hoạt động của mây trôi xuống tới biển hay mây ở trên núi cao. Cụm từ “Mây kéo xuống biển” là tín hiệu thẩm mĩ nhằm muốn nói đến nếu mây ở phía đông thì trời sẽ nắng to và “mây kéo lên ngàn” là tín hiệu thẩm mĩ nhằm muốn nói đến nếu mây ở phía Tây thì trời sẽ mưa lụt.

* Các tín hiệu thẩm mĩ biểu đạt bằng cụm từ chính phụ

Các tín hiệu thẩm mĩ biểu đạt bằng cụm từ chính phụ chiếm số lượng cao thứ hai sau từ, với 151/582 đơn vị tín hiệu thẩm mĩ, chiếm tỉ lệ 25,9 %.

Mua heo chợ Vạn, mua bún chợ Chùa

Chợ Vạn xưa là một ngôi chợ lớn, thuộc huyện Hà Đông, nay thuộc thành phố Tam Kỳ. Chợ Chùa là nơi xưa kia nổi tiếng với ba nghề truyền thống: làm bún, dệt đũi và chằm nón, nay thuộc huyện Duy Xuyên. Cả câu tục ngữ trên là một tín hiệu thẩm mĩ muốn nhắn nhủ với người dân rằng: heo ở chợ Vạn là giống heo tốt nhất, bún ở chợ Chùa là món bún được làm ngon nhất.

2.2.2. Miêu tả về các tín hiệu thẩm mĩ phức

a. Các tín hiệu thẩm mĩ biểu đạt ở câu

Theo số liệu thống kê của chúng tôi, có khoảng 71/582 đơn vị tín hiệu thẩm mĩ là câu, chiếm số lượng 12,2 %.

Xa xôi chi đó mà lầm

Cái cây củi mục tưởng trầm lâu năm

“Cái cây củi mục” không chỉ nói về cái cây củi bị mục mà muốn nói đến đó là thứ bỏ đi. “Trầm lâu năm” là kỳ nam tức là thứ vô cùng quý giá. Hai hình ảnh đều là ẩn dụ. Trong một câu có 3 tín hiệu tất cả: thứ nhất, cái cây củi mục là tín hiệu ngôn ngữ và đồ bỏ đi là tín hiệu thẩm mĩ; thứ hai, trầm lâu năm là tín hiệu ngôn ngữ và thứ quý giá nhất là tín hiệu thẩm mĩ; thứ ba là sự nhầm tưởng về những thứ bỏ đi, không còn giá trị lại tưởng là thứ quý giá.

b. Các tín hiệu thẩm mĩ biểu đạt ở văn bản

Theo số liệu thống kê của chúng tôi, có khoảng 76/582 đơn vị tín hiệu thẩm mĩ là văn bản, chiếm số lượng 13,1 %.

Chim quyên xuống đất cũng quyên

Anh hùng lỡ vận cũng nguyên anh hùng

“Chim quyên” là chim đỗ quyên, “quyên” chỉ sự xinh đẹp. Chim quyên xuống đất vẫn là con chim quyên. Tác giả dân gian chơi chữ ở chữ “quyên”. “Anh hùng” nghĩa sử dụng là ẩn dụ từ vựng, “anh hùng” là người xuất chúng, người vượt lên trên kẻ khác. Nhưng ý tác giả dân gian muốn nói ở đây người anh hùng lỡ vận nhưng vẫn nguyên khí phách của người anh hùng. Cả văn bản trên không chỉ dừng lại ở việc nói chuyện chim quyên hay nhân vật anh hùng mà nhằm khẳng định rằng những người có bản chất tốt đẹp, những người có khí phách anh hùng thì bao giờ cũng vượt ra ngoài mọi tác động xấu của hoàn cảnh, thì khi đó cả văn bản trở thành tín hiệu thẩm mĩ.

2.3. MỘT SỐ DẠNG CẤU TẠO TÍN HIỆU THẨM MĨ CÓ TÍNH NGHỆ THUẬT CAO

2.3.1. Cơ sở thống kê, phân loại

Trong phạm vi đề tài, chúng tôi đã tiến hành khảo sát và thống kê các yếu tố sóng hợp sóng đôi, sóng ba dựa trên những quan hệ ngữ nghĩa tương đồng hay tương phản để biểu đạt một nội dung ý nghĩa chung là những dạng phổ biến nhất ở tất cả các vị trí và theo tất cả các quan hệ ngữ nghĩa.

2.3.2. Kết quả thống kê, phân loại

Qua khảo sát ghi nhận được 34 đơn vị yếu tố sóng hợp với 38 lần xuất hiện. Trong đó, kết hợp sóng đôi có 31 đơn vị chiếm 91,2 % và 35 lần xuất hiện, chiếm 92,1 %; kết hợp sóng ba có 3 đơn vị, chiếm 8,8 % và 3 lần xuất hiện, chiếm 7,9 %. Có thể thấy rằng, tín hiệu biểu trưng sóng hợp trong ca dao, tục ngữ Quảng Nam – Đà Nẵng có số lần xuất hiện đa số là 1 và các dạng sóng đôi giữ vị trí chủ chốt.

Bảng 2.2. Tín hiệu thẩm mĩ dạng sóng đôi và sóng ba

a. Các tín hiệu thẩm mĩ sóng đôi

* Yếu tố sóng hợp là từ (từ đơn, từ phức)

Các yếu tố sóng hợp là từ gồm có 21 đơn vị, chiếm tỉ lệ 67,7 %; với 25 lần xuất hiện, chiếm tỉ lệ 71,4 %.

Hỡi người được ngọc chớ cười

Cầm vàng cho biết vàng mười vàng năm

“Cười” không phải là cười mà là mừng. “Vàng”, “ngọc” chỉ những cái quý giá, có giá trị. Câu trên thể hiện kinh nghiệm sống, được cái đáng quý cũng đừng vội mừng, mà phải biết cái mình đang có là cái gì. “Ngọc”, “vàng” là sóng đôi tương ứng, không phải sóng đôi đối lập, đều là cái quý giá nhưng phải biết giá trị thực của chúng. Vàng mười là vàng ròng, hay vàng năm là vàng pha, chớ có nhầm lẫn. Từ sóng đôi “vàng”, “ngọc” đi cùng khẳng định giá trị đích thực của con người được biểu hiện qua hình ảnh ẩn dụ: vàng, ngọc là cái quý nhất về vật chất được con người quý trọng, cũng như phẩm chất bên trong của người con gái cần thiết quý giá như vàng, ngọc .

* Yếu tố sóng hợp là cụm từ tự do (cụm C – V, cụm từ chính phụ)

Các yếu tố sóng hợp là cụm từ gồm có 10 đơn vị, chiếm tỉ lệ 32,3 %; với 10 lần xuất hiện, chiếm tỉ lệ 28,6 %.

Ra đi cha mẹ sợ lo

Phần sông nước lớn phần đò không đưa

Cụm từ “sông nước lớn” và “đò không đưa” không chỉ nói đến chuyện sông nước lớn và không có đò đưa qua sông. Hai cụm từ trên biểu hiện những gian khổ, nguy hiểm ngoài đời mà tuổi trẻ sẽ không lường hết được. Đó là nỗi lo lắng rất thiết thực của đấng sinh thành đối với con cái thì khi đó “sông nước lớn” và “đò không đưa” trở thành một cặp tín hiệu thẩm mĩ sóng đôi.

b. Các tín hiệu thẩm mĩ sóng ba

Các tín hiệu thẩm mĩ sóng ba xuất hiện không nhiều, chỉ với 3 lần xuất hiện nhưng lại mang những giá trị độc đáo.

Cây đa, bến cũ, đò xưa

Bộ hành có nghĩa nắng mưa vẫn chờ

Các hình ảnh sóng ba: “Cây đa”, “bến cũ”, “đò xưa” là đầu mối giao thông, là nơi giao lưu, gặp gỡ, nơi chia ly và tái ngộ. Ở đây, tác giả dân gian không chỉ dừng lại miêu tả những địa điểm cụ thể, mà còn đề cập đến đó là không gian hẹn hò, gặp gỡ của trai gái yêu nhau. Nơi đó đã để lại biết bao nhiêu kỷ niệm ngọt ngào của tình yêu nồng thắm, thủy chung.

2.4. TIỂU KẾT CHƯƠNG 2

Hệ thống tín hiệu thẩm mĩ trong ca dao Quảng Nam – Đà Nẵng là một hệ thống tín hiệu thẩm mĩ phong phú và đặc sắc. Nhờ sự phong phú đó mà chúng tôi có thể phân hóa chúng vào nhiều tiểu hệ thống và miêu tả mọi hình thức biểu hiện của chúng. Tất cả hệ thống tín hiệu thẩm mĩ đều có khả năng biểu đạt sinh động, giàu sức biểu cảm và có tính hệ thống chặt chẽ. Sự phong phú và độc đáo đó còn đến từ những giá trị thẩm mĩ sẽ được làm rõ hơn ở chương 3.

CHƯƠNG 3

GIÁ TRỊ BIỂU ĐẠT CỦA TÍN HIỆU THẨM MĨ

TRONG CA DAO, TỤC NGỮ QUẢNG NAM – ĐÀ NẴNG

3.1. GIÁ TRỊ BIỂU CẢM CỦA CÁC TÍN HIỆU THẨM MĨ TRONG CA DAO, TỤC NGỮ QUẢNG NAM – ĐÀ NẴNG

3.1.1. Khả năng gợi cảm của hệ thống chất liệu để xây dựng tín hiệu thẩm mĩ

Chất liệu được hình thành từ những sản vật với tên đất, tên làng quen thuộc; có khi được bắt đầu từ một địa phương quen thuộc và được khơi nguồn từ cuộc sống với những cảm xúc đa dạng:

Chim nhàn bắt cá tượn khơi

Thấy anh chơm chẩu nhiều nơi em buồn

“Chơm chẩu” là từ khẩu ngữ của người dân xứ Quảng. Nó được sử dụng và trở thành tín hiệu thẩm mĩ để biểu đạt một ý nghĩa nhằm phê phán sự tham lam, ham của lạ, muốn bắt cá hai tay của nhân vật trữ tình. Sử dụng chất liệu dân gian đầy sức gợi tác động vào giác quan của người lĩnh hội để giải mã tín hiệu ngôn ngữ và có một cách hiểu đồng điệu.

3.1.2. Văn phong khẩu ngữ gần gũi với cảm thức ngôn ngữ của người đọc, người nghe

a. Ca dao, tục ngữ Quảng Nam – Đà Nẵng thường sử dụng phương thức nhắn gửi, do có sự ngăn cách về địa lý

Bớ người chưa vợ chưa con

Mồ hôi ra ướt áo em còn giặt cho

Ở đây xuất hiện hai tín hiệu thẩm mĩ. Nhân vật trữ tình đề cập đến một vấn đề hết sức gần gũi là “mồ hôi ra ướt áo” và “em giặt cho”. Không dừng lại ở chỗ mồ hôi anh ướt áo và em sẽ giặt áo cho anh, mà đó là sự tự nguyện của người con gái đến xin được bầu bạn với chàng trai, xin được chia sẻ những nhọc nhằn, gian lao mà anh phải nếm trải. Lời nhắn gởi ở đây mang tính nhân văn sâu sắc. Đó là sự gắn bó, cảm thông để dày đắp nghĩa tình của người bình dân nghĩa nặng.

b. Ca dao, tục ngữ Quảng Nam – Đà Nẵng như lời nói thường trong cuộc sống hàng ngày, là lối nói quen thuộc của người xứ Quảng

Trời ơi răng rứa trời hè

Bỏ mây đứt đoạn, bỏ bè trôi sông

Hình ảnh “mây đứt đoạn”, “bè trôi sông” nhằm miêu tả sự dang dở, đứt đoạn của duyên tình. Nó còn biểu hiện sự trôi nổi không biết đi về đâu của tình cảm ấy.

3.1.3. Những tín hiệu thẩm mĩ là những biểu tượng nghệ thuật đẹp, nhiều lớp nghĩa, nói hộ cho nhiều cái được biểu đạt

Trái chi trái cuộn cù queo

Mướp tây không phải dưa leo không nhầm

Uổng công lựa giống mấy năm

Giống trắng không đụng, đụng nhằm giống xanh

Với cách nói mộc mạc không trau chuốt như cách nhìn, cách nghĩ của người bình dân. Hình ảnh “trái cuộn cù queo” không nhằm chỉ hình dạng méo mó, xấu xí của trái mà nhằm ám chỉ những con người xấu. Để rồi nhân vật trữ tình cảm thấy nuối tiếc cho khoảng thời gian vừa qua đã cố công vun xới rồi cuối cùng không đem lại kết quả như mong muốn. “Lựa giống” ám chỉ sự lựa chọn nhầm lẫn. Sự xuất hiện của hai tín hiệu thẩm mĩ vừa có sức gợi hình, vừa có sức gợi cảm cao. Nó đọng lại trong lòng người đọc về tầm quan trọng của một cách nhìn đời, nhìn cuộc sống.

3.2. GIÁ TRỊ BIỂU HIỆN CỦA CÁC TÍN HIỆU THẨM MĨ TRONG CA DAO, TỤC NGỮ QUẢNG NAM – ĐÀ NẴNG

3.2.1. Tín hiệu thẩm mĩ trong ca dao, tục ngữ Quảng Nam – Đà Nẵng thể hiện niềm tự hào về đất và người Quảng Nam

a. Tự hào về đất Quảng Nam

Quảng Nam là đất quê mình

Núi đồng sông biển rành rành đã lâu

“Rành rành” là một tín hiệu thẩm mĩ chứng tỏ sự phân định rõ ràng, dứt khoát về địa giới, thể hiện niềm tin và lòng tự hào về vùng đất quê hương.

b. Tự hào về cảnh quan và sản vật Quảng Nam

Quảng Nam sản phẩm muôn vàn

Trà My rừng quế, kho vàng Bông Miêu

“Muôn vàn” là tín hiệu thẩm mĩ thể hiện sự phong phú, giàu có. Vàng là kim loại quí. Quảng Nam là nơi có mỏ vàng duy nhất ở Miền Nam, chưa kể lượng vàng sa khoáng trong lòng đất dọc theo các khe suối miền núi Quảng Nam. Quế là loại lâm đặc sản có giá trị cao về hương liệu và dược liệu. Vàng và quế không những là sản vật quí hiếm của địa phương mà là cả nước.

3.2.2. Tín hiệu thẩm mĩ trong ca dao, tục ngữ Quảng Nam – Đà Nẵng thể hiện sự đoàn kết gắn bó giữa các vùng miền

Ai về nhắn với bạn nguồn

Mít non gửi xuống cá chuồn gửi lên

Câu ca dao không chỉ là lời nhắn gửi giữa đồng bằng và miền núi thông qua việc trao đổi các sản vật “mít non” và “cá chuồn”, mà đó là tín hiệu thẩm mĩ thể hiện tình đoàn kết, gắn bó giữa miền xuôi và miền ngược, thông qua việc giao lưu tình cảm và trao đổi những sản vật đặc trưng, tiêu biểu của từng miền.

3.2.3. Tín hiệu thẩm mĩ trong ca dao, tục ngữ Quảng Nam – Đà Nẵng biểu hiện lối sống trọng tình nghĩa

Đất Quảng Nam chưa mưa đà thấm

Rượu Hồng đào chưa nhấm đà say

“Chưa mưa đà thấm” ý muốn nói người Quảng Nam nhạy cảm, thông minh; “chưa nhấm đà say” chỉ người Quảng Nam son sắt, nghĩa tình. Đây là câu ca dao tiêu biểu và nổi tiếng của xứ Quảng, đồng thời là hai tín hiệu thẩm mĩ thể hiện sự tài hoa, sáng tạo của dân gian.

3.2.4. Tín hiệu thẩm mĩ trong ca dao, tục ngữ Quảng Nam – Đà Nẵng thể hiện tính cách trung thực của người Quảng

a. Thật thà

Trăng tròn thì mặc trăng tròn

Bạn xinh mặc bạn bạn xằng ta chê

“Trăng tròn” chỉ người con gái xinh đẹp. “Xằng” có những lời nói và hành vi không tốt. Đây là mối quan hệ giữa nội dung và hình thức. Dù bên ngoài có xinh đẹp nhưng nếu tâm hồn, tư cách không ra gì (thông qua lời nói và hành vi) thì vẫn đáng bị xem thường. Đây là cách nói thẳng, nói thật, rất trung thực của người Quảng được thể hiện qua hai tín hiệu thẩm mĩ giàu sức khơi, gợi.

b. Cách nói trực tiếp không vòng vo

Quí chi một nải chuối xanh

Năm bảy người dành cho mủ dính tay

“Nải chuối xanh” là tín hiệu thẩm mĩ chỉ người bình thường, thậm chí là tầm thường. Cách nói và cách sử dụng ngôn ngữ theo lối trực tiếp, đi thẳng vào vấn đề hay đối tượng cần miêu tả.

3.2.5. Tín hiệu thẩm mĩ trong ca dao, tục ngữ Quảng Nam – Đà Nẵng góp phần thể hiện sự khôn ngoan trong cách nhận diện về những giá trị thực giữa cuộc đời

Trách người quân tử vô tâm

Trầu têm lá lốt cũng cầm mà ăn

Tín hiệu thẩm mĩ “Trầu têm lá lốt” phản ánh một sự kết hợp sai trái hay một sự nhầm lẫn vô tình? Nhưng dù gì đi nữa nó vẫn là một thứ không được ai thừa nhận. Ấy vậy mà, “người quân tử” quá vô tâm! Lời trách móc tuy nhẹ nhàng, nhưng hàm ý sâu sắc. Sự khôn ngoan trong nhìn nhận, đánh giá và ứng xử được thể hiện một cách tinh tế, có sức thuyết phục.

3.3. TIỂU KẾT CHƯƠNG 3

Hệ thống tín hiệu thẩm mĩ trong ca dao, tục ngữ Quảng Nam – Đà Nẵng có giá trị cao về thẩm mĩ. Các tín hiệu trong hệ thống được biểu đạt bằng những hình thức sinh động, phong phú phản ánh một cách tinh tế, kín đáo những biểu hiện trừu tượng, đa dạng trong thế giới con người, thể hiện được sự nhận thức của người lao động về các đối tượng hiện thực. Chúng còn thể hiện được thái độ, tình cảm của tác giả dân gian và hàm chứa nhiều ý nghĩa biểu trưng. Giá trị về mặt biểu cảm cũng là một đóng góp đáng kể của hệ thống tín hiệu thẩm mĩ đối với ca dao, tục ngữ Quảng Nam – Đà Nẵng. Những giá trị thẩm mĩ này thể hiện lối tư duy, cách cảm, cách nghĩ của tác giả bình dân. Đó là lối tư duy, lối nói vừa trực tiếp vừa cụ thể, lại vừa mộc mạc thẳng thắn mà cũng hết sức tế nhị, khéo léo.

KẾT LUẬN

Quảng Nam – Đà Nẵng là mảnh đất có vai trò quan trọng trên con đường mở mang bờ cõi về phương Nam của dân tộc. Nằm ở vị trí trung độ của cả nước, lưng tựa Trường Sơn, mặt hướng biển Đông, Quảng Nam – Đà Nẵng là mảnh đất đầu sóng ngọn gió qua nhiều thời kỳ lịch sử, đồng thời là nơi giao lưu, tiếp nhận, tiếp biến văn hóa giữa các vùng miền trong nước và quốc tế. Trong mạch nguồn văn hóa dân tộc, ca dao, tục ngữ Quảng Nam – Đà Nẵng vừa mang đậm yếu tố truyền thống vừa có những sắc thái riêng của văn học dân gian nơi vùng đất mới.

Đề tài chúng tôi nghiên cứu liên quan đến một vấn đề có tính chất ứng dụng ngôn ngữ học vào nghiên cứu văn học nói chung và tín hiệu thẩm mĩ trong văn học nói riêng. Tín hiệu thẩm mĩ là toàn bộ những yếu tố, những chi tiết của hiện thực được đưa vào tác phẩm vì mục đích thẩm mĩ. Trong luận văn này, chúng tôi đi vào nghiên cứu tín hiệu thẩm mĩ trong ca dao, tục ngữ Quảng Nam – Đà Nẵng theo cấp độ các tín hiệu thẩm mĩ đơn và phức. Sau đó, tìm ra nội dung thẩm mĩ thông qua từng tín hiệu thẩm mĩ cụ thể. Từ đó phân tích để thấy được giá trị biểu cảm và giá trị biểu đạt của những tín hiệu thẩm mĩ.

Nghiên cứu tín hiệu thẩm mĩ và tìm ra các biểu trưng nghệ thuật của nó chính là con đường để chúng ta hiểu rõ hơn về thế giới tình cảm của người dân lao động. Hình thức và nội dung của tín hiệu thẩm mĩ trong văn học là vấn đề nghiên cứu có giá trị về lý luận và thực tiễn. Tín hiệu thẩm mĩ với những đặc tính ưu việt của mình đã xác lập vị thế của một phương tiện nghệ thuật ngôn từ quan trọng.

Đề tài Tín hiệu thẩm mĩ trong ca dao, tục ngữ Quảng Nam – Đà Nẵng đã vận dụng kiến thức ngôn ngữ học và lý thuyết tín hiệu biểu trưng vào nghiên cứu ca dao địa phương. Xuất phát từ quan niệm tín hiệu thẩm mĩ là toàn bộ những yếu tố, những chi tiết của hiện thực đời sống khách quan và tâm trạng được đưa vào tác phẩm vì mục đích thẩm mĩ. Hệ thống tín hiệu thẩm mĩ trong ca dao, tục ngữ Quảng Nam – Đà Nẵng là một hệ thống hoàn chỉnh, thống nhất về kết cấu, phong phú đa dạng về hình thức biểu hiện và có giá trị thẩm mĩ cao. Nó có những giá trị đặc sắc về nghệ thuật ngôn từ. Điều đó thể hiện ở khả năng diễn đạt phong phú những tâm tư tình cảm của người dân lao động.

Thực tế văn học nước nhà cho thấy, những tín hiệu thẩm mĩ được khảo sát trong đề tài vẫn tiếp tục có mặt trong thơ ca hiện đại. Đây là vấn đề truyền thống và cách tân trong thơ ca dân tộc. Nghiên cứu tín hiệu thẩm mĩ trong ca dao có thể tạo cơ sở cho một sự so sánh, đối chiếu, tìm cái gốc dân tộc trong thơ hiện đại, đồng thời phát hiện những đóng góp của thơ ca hiện đại đối với nền văn học dân tộc.

Với tư cách là một tín hiệu đặc biệt, dưới góc nhìn của ngôn ngữ tín hiệu học, tính biểu trưng đã trở thành tín hiệu nghiên cứu của nhiều ngành khoa học xã hội và nhân văn, mà trước hết là ngành văn học và ngành ngôn ngữ học. Thực hiện đề tài Tín hiệu thẩm mĩ trong ca dao, tục ngữ Quảng Nam – Đà Nẵng, người viết mong muốn đóng góp một phần bé nhỏ vào việc hiểu thêm về biểu trưng của tín hiệu thẩm mĩ trong ca dao, tục ngữ Quảng Nam – Đà Nẵng. Hy vọng rằng những kết quả đạt được của luận văn sẽ góp phần giúp ích cho việc giảng dạy tác phẩm văn học trong nhà trường từ góc độ ngôn ngữ.

LIỆN HỆ:

SĐT+ZALO: 0935568275

E:\DỮ LIỆU COP CỦA CHỊ YẾN\DAI HOC DA NANG\LUAN VAN KHOA HỌC XH&NV\PHAN THUY HANH TRANG\SAU BAO VE